काठमाडौं– सात किलोमिटर लामो महादेव खोला, जसको मुहान शिवपुरी जंगलमा रहेको छ, तारकेश्वर नगरपालिका क्षेत्रका लागि एक समय प्राकृतिक र सांस्कृतिक सम्पदाका रूपमा निकै महत्त्वपूर्ण थियो। तर हाल यसको अस्तित्व संकटमा परेको छ र यसलाई बचाउनका लागि कुनै पनि दृढ प्रयास भएको देखिँदैन।

महादेव खोला, घट्टे, कोइराले, दगालका खोलासँग मिलेर हिलेडोल गुम्बा र विष्णुमतीमा मिल्ने दोभानसम्म पुग्ने एक अत्यन्त महत्त्वपूर्ण प्राकृतिक स्रोत हो, जसको शुद्ध र पवित्र पानीले पर्यावरण र कृषिमा योगदान पुर्‍याउँथ्यो। तर आज यो खोला मर्न लागेको अवस्थामा छ। यसको अस्तित्व बचाउनका लागि तारकेश्वर नगरपालिकाले अहिलेसम्म कुनै पनि सान्दर्भिक कदम उठाएको छैन।

यस खोला र यसको संरक्षणको बारेमा तारकेश्वर नगरपालिका र स्थानीय नागरिकहरूले प्रायः चासो देखाएका छैनन्। महादेव खोलाको आसपास रहेका विद्यालयका विद्यार्थीहरू र अन्य स्थानीय नागरिकहरू पनि यसका समस्यामा कुनै विशेष चासो राख्दैनन्। खोला र यसको संरक्षणका बारेमा कुरा गर्नका लागि समुदायका नेता र कर्मचारीहरूले समेत अनभिज्ञता व्यक्त गर्दै चुपचाप हेरिरहेका छन्।

साथै, महादेव खोला अहिले एक अत्यन्त पीडित स्थिति भोग्दैछ। यसको शुद्ध पानी अहिले ढलका पाइपहरूले बिगारेका छन्। खोला छेउका विभिन्न स्थानहरूमा प्लास्टिक र अन्य फोहोरको थुप्रो जस्तै चिजहरू फ्याँकिएका छन्। घरका टुटेका सामान र अन्य हानिकारक सामग्रीहरूले खोला गन्धिला र सस्तो बनाएका छन्। यसका साथै, खोला नजिकका क्षेत्रहरूमा बालुवा उत्खनन र दोहनले यसको प्राकृतिक संरचनामा ठुलो क्षति पुर्‍याएको छ। यी समस्याहरूका कारण खोला अब पुरानो अवस्थामा फर्कन असम्भव बनेको छ।

महादेव खोला प्राचीनकालमा निकै जीवनदायी थियो। यसको किनारमा रहेका बोटवृक्ष र शुद्ध पानीले यहाँको वातावरण र कृषिमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएको थियो। यहाँका कृषकहरूले यस खोला सँगको पानीलाई प्रयोग गर्दै आफ्नो खेतीलाई विस्तार गरेका थिए। तर अहिले खोला आफ्नो पहिलाको अवस्थाबाट पराईसकेको छ। यसको जलस्तर घटेको छ र यसको सफा पानी अहिले गन्दगी र रासायनिक प्रदूषणका कारण दूषित भएको छ। यसले यहाँका कृषकहरूको खेतीपाती र स्थानीय मानिसहरूको जीवनमा प्रत्यक्ष असर पुर्‍याएको छ।

महादेव खोला केवल एक प्राकृतिक स्रोत मात्र होइन, यसको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्त्व पनि छ। यसको किनारमा विगतमा विभिन्न सांस्कृतिक र धार्मिक गतिविधिहरू आयोजना गरिन्थे। यहाँको वातावरणमा एक विशिष्ट प्रकारको शान्ति र प्राकृतिक सौन्दर्य थियो। तर आज यो खोला लगभग लुप्त भएको छ र यसको संरक्षणका लागि कुनै पनि सञ्जाल अथवा पहल गरिएको छैन।

तारकेश्वरले यस समस्यामा ध्यान दिनुको सट्टा पुल र सडकहरू निर्माण गर्ने मात्र योजनामा लागिरहेको छ। यी संरचनाहरू मात्र खोला र यसको पर्यावरणको संरक्षणको विकल्प बन्न सक्दैनन्। वास्तवमा, पुल र सडकहरूको निर्माणले केवल खोला र यसको प्रदूषणलाई अझ बढी बढाउन सक्छ। महादेव खोला जस्तो प्राकृतिक स्रोतको वास्तविक संरक्षण भने यसका जलधारा र जैविक विविधताको सन्तुलनमा निर्भर गर्दछ।

महादेव खोला आज आफ्ना दुखका बारेमा बोलिरहेको छ। खोला भन्छ, “मैले साँचो जीवनको सन्देश दिनको लागि धेरै कष्ट भोगेँ, म जति राम्रो देखिन्थेँ, अब मेरो शुद्धता र जीवन त सजिलै हराउँदै जान्छ।” यसको शुद्धता र प्राकृतिक सौन्दर्य अहिले गुम्न थालेको छ। समयले यसलाई त्यति नरम बनाएको छ कि अहिले यसको पहिलाको अवस्था सम्झनु पनि महत्त्वहीन भएको छ। खोला केही समय अघि एक जीवनदायी स्रोत थियो, जसका किनारमा सांस्कृतिक गतिविधिहरू र धार्मिक अनुष्ठानहरू गरिन्थे, तर अहिले यो मात्र एक गन्दगी र रासायनिक प्रदूषणको शिकार बनेको छ।

नगरपालिकाले अब यसको अस्तित्व बचाउनका लागि कुनै पनि प्रभावकारी कदम चाल्नु आवश्यक छ। महादेव खोला जस्तो प्राकृतिक स्रोतलाई केवल ढलको पाइपको रूपमा देख्नु भनेको यसको महत्त्वलाई पूर्ण रूपमा नकार्नु हो। यसको संरक्षण र पुनः स्थापना मात्र यसको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, र प्राकृतिक महत्त्वलाई बचाउन सक्ने उपाय हो। यदि अहिले नै यसको संरक्षणका लागि पहल गरिएन भने, यो एक दिन केवल इतिहासको पन्ना मात्र बन्नेछ।

सम्भावित भविष्यमा महादेव खोला र यसको पुनर्निर्माणका लागि स्थानीय सरकार, नागरिक र शैक्षिक संस्थाहरूको सामूहिक प्रयास अपरिहार्य छ। हामी सबै मिलेर प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षणमा कदम चाल्न र भविष्यका लागि स्वच्छ, शुद्ध र जीवनदायी खोलाहरूको पुनर्निर्माणमा योगदान गर्न सके, भने मात्र हामी आफ्नो प्राकृतिक धरोहरलाई बचाउन सक्षम हुनेछौँ।